Dokładnie przed 75 laty, 20 stycznia 1945 roku, Olkusz opuściły ostatnie oddziały armii niemieckiej. Dla mieszkańców Olkusza zakończył się tragiczny czas okupacji hitlerowskiej. Pamięć o wszystkich mieszkańcach Olkusza i ziemi olkuskiej, którzy zginęli podczas II wojny światowej, władze miasta okazały symbolicznymi zniczami oraz kwiatami, które stanęły przy pomniku „Poległym za Ojczyznę i pomordowanym przez faszystów 1939 – 1945" w Parku Miejskim oraz pod kolumnadą na cmentarzu wojskowym.
Pomnik, który pierwotnie stał na olkuskim rynku, został uroczyście odsłonięty w 1961 roku. Inicjatorami budowy pomnika byli mieszkańcy ziemi olkuskiej, którzy przeżyli wojnę i okupację, a poprzez ufundowanie pomnika chcieli oddać hołd poległym i pomordowanym. Autorem pomnika był olkuski artysta rzeźbiarz Władysław Marczukiewicz (1920 – 1974), który podczas wojny walczył w szeregach Wojska Polskiego. Jesienią 2011 roku, z racji na prace przy rewitalizacji olkuskiej Starówki, pomnik został zdemontowany. Wtedy pod pomnikiem odkryto kilkadziesiąt urn zawierających ziemię z pobojowisk i miejsc martyrologii II wojny światowej. Zostały one umieszczone pod pomnikiem, który po zakończeniu renowacji w 2013 roku został ustawiony w Parku Miejskim.
Pod kolumnadą na cmentarzu wojskowym spoczywa 1113 żołnierzy Armii Czerwonej poległych na ziemi olkuskiej podczas walk, jakie toczyły się w styczniu 1945 roku. O ile sam Olkusz został zajęty przez Armię Czerwoną praktycznie bez walki, to ciężkie walki toczyły się w dniach 21 i 22 stycznia 1945 roku w okolicach Sławkowa, gdzie oddziały 314 dywizji piechoty Armii Czerwonej, pod dowództwem płk. Piotra Jefimenki, odpierały 31 kontrataków wojsk niemieckich, ponosząc bardzo duże straty. Spośród 1113 żołnierzy radzieckich, pochowanych na olkuskim cmentarzu wojskowym, udało się zidentyfikować tożsamość 206 poległych. Ich nazwiska umieszczone są na tablicach przy wejściu na cmentarz.
